Chuyên gia và nghệ nhân dân gian tôn vinh Thực hành tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ

Ngày 28/12, tại tỉnh Lâm Đồng đã diễn ra Diễn đàn Bảo vệ và phát huy những giá trị những giá trị di sản Thực hành tín ngưỡng Thờ Mẫu Tam phủ của người Việt tại tỉnh Lâm Đồng. Diễn đàn được Viện phát triển văn hóa dân tộc tổ chức, với sự tham gia của đông đảo các nhà quản lý, nghiên cứu văn hóa và nghệ nhân thực hành tín ngưỡng, nhằm mục đích góp phần làm sáng rõ thêm vai trò của các cá nhân và cộng đồng trong việc bảo vệ và phát huy giá trị di sản tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt.

Tính trường tồn của di sản

Diễn văn khai mạc của Viện trưởng Viện Phát triển Văn hóa dân tộc Trần Văn Nam cho biết: Là một trong những di sản chứa đựng nhiều giá trị nhân văn và mang bản sắc độc đáo của sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng người Việt, ngày 01/12/2016, “Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt” đã chính thực được Tổ chức Giáo dục, Khoa học và Văn hóa Liên hợp Quốc (UNESCO) xét duyệt và ghi danh tại danh sách “Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại”. Sáu năm đã qua kể từ khi được ghi danh di sản Thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt đã và đang ngày một phát triển, lan tỏa sâu rộng ra nhiều vùng, miền  trên cả nước, góp phần quan trọng vào việc khẳng định giá trị tinh thần, truyền thống văn hóa phong phú và đa dạng của cộng đồng quốc gia đa dân tộc Việt Nam. Tín ngường thờ Mẫu đã và đang tạo ra sợi dây tinh thần kết nối cộng đồng trong việc thực hành tín ngưỡng, tôn giáo trong điều kiện phát triển xã hội đương đại.

Để đánh giá và nhận diện sự phát triển của di sản văn hóa độc đáo mang tầm nhân loại này, đầu tháng 12/ 2022, Viện Phát triển Văn hóa Dân tộc đã tổ chức thành công Diễn đàn Bảo vệ và phát huy giá trị di sản thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt tại Hà Nội, với sự tham dự của các nhà lãnh đạo và quản lý văn hóa từ Trung ương đến cấp cơ sở và đặc biệt có sự tham gia nhiệt tình của hơn ba trăm nghệ nhân đại diện cho cộng đồng thực hành di sản từ nhiều tỉnh thành thuộc khu vực phía Bắc và miền Trung về tham dự. Kết quả thu nhận được từ Diễn đàn lần thứ nhất đã cho phép chúng tôi cũng như cộng đồng thực hành di sản đánh giá được những nét cơ bản tích cực của thực trạng hoạt động tín ngưỡng tôn giáo nói chung và thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ của người Việt nói riêng, cả về mặt lý luận lẫn thực tiễn.

Lâm Đồng là 1 trong 5 tỉnh thuộc vùng Tây Nguyên. Từ sau 1975 đến nay, hàng vạn gia đình từ Hà Nội và các tỉnh  miền núi, hàng nghìn gia đình của hàng chục dân tộc thiểu số từ các tỉnh miền núi phía Bắc đã đến Lâm Đồng nói riêng và Tây Nguyên nói chung để tìm về không gian sinh kế giàu có đã tạo nên không gian văn hóa đa sắc màu dân tộc định cư, làm ăn và sinh sống. Và cũng nhờ đó, tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ cũng như các thực hành tín ngưỡng, tôn giáo, văn hóa khác đã có cơ hội theo dòng di cư tụ hội, góp phần làm giàu có và đa dạng thêm cho vùng văn hóa Tây Nguyên, hiện tại và lâu dài.

Sự tham gia của đông đảo các nhà quản lý, các nhà nghiên cứu văn hóa và đặc biệc là sự tham gia của các thế hệ nghệ nhân đại diện cho cộng đồng thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ trong tỉnh Lâm Đồng và từ một số địa phương khác là một hình thức sinh hoạt khoa học mang tính ứng dụng, từ đó góp phần làm sáng rõ thêm một số vấn đề liên quan đến đường lối chính sách của Đảng và Nhà nước về tôn giáo tín ngưỡng, tiếp nhận thêm nội dung của Công ước UNESCO năm 2003 về bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể mà Việt Nam là nước thành viên và thêm lần nữa đánh giá vai trò của cộng đồng đối với sự nghiệp bảo vệ và phát huy giá trị di sản thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu Tam phủ trong điều kiện phát triển xã hội đương đại. – Viện trưởng Trần Văn Nam nhấn mạnh.

Những báu vật nhân văn sống

Toàn cảnh diễn đàn.

GS.TS Trương Quốc Bình, nguyên Cục trưởng Cục Di sản, Bộ Văn hóa – Thể thao và Du lịch cho biết: UNESCO song hành cùng chính phủ Việt Nam, đã có 8 di sản tại Việt Nam được UNESCO công nhận, đây là những di sản văn hóa, thiên nhiên, là những công trình kiến trúc vật thể. Nhưng bên cạnh đó chúng ta còn di sản văn hóa phi vật thể cần bảo tồn và U đã ra công ước vào năm 2003, thế giới đã đưa ra danh sách di sản phi vật thể của nhân loại và di sản phi vật thể cần được bảo vệ khẩn cấp. Việt Nam có 15 di sản văn hóa phi vật thể được ghi danh. Dưới sự tư vấn, hỗ trợ của chuyên gia UNESCO, Thực hành tín ngưỡng Thờ Mẫu ở Việt Nam đã được ghi danh chính thức, góp phần tôn vinh và lan tỏa giá trị văn hóa di sản.

GS.TS Bùi Quang Thanh, Chủ tịch Hội đồng khoa học, Viện phát triển văn hóa dân tộc: U quan tâm đến cộng đồng, cộng đồng là nơi sáng tạo và thụ hưởng những giá trị văn hóa, cần được bảo tồn nguyên vẹn những giá trị truyền thống di sản. Vai trò của cộng đồng là không gian lan tỏa của di sản, các nghệ nhân giúp cho sự lan tỏa bén rễ vào đời sống văn hóa. Tây Nguyên có sự đa dạng về tộc người cùng các giá trị văn hóa, bên cạnh văn hóa vật chất, văn hóa tinh thần hết sức đáng quy. Chúng ta cũng phải thừa nhận có sự biến tướng của nghi thức tín ngưỡng thờ mẫu. tôi phản đối hầu đồng tách ra khỏi không gian thiêng, đem hầu đồng đi thi. Hầu đồng phải gắn với không gian văn hóa, phải trong không gian phủ đền chùa, không gian thiêng. – GS Thanh nhấn mạnh.

Nhấn mạnh quan điểm của Đảng, Nhà nước về chích sách tin giáo và tín ngưỡng cùng một số vấn đề đặt ra, ông Nguyễn Hữu Thức, nguyên Vụ trưởng Vụ văn hóa văn nghệ, Ban Tuyên giáo trung ương, cho biết: Bản thân sự phục hồi tín ngưỡng này cùng các chính sách bảo về của Nhà nước không hề trói bược sáng tạo của các chủ thể tham gia thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu. Văn hóa là sáng tạo. Quá trình phục hồi tín ngưỡng thờ Mẫu là dịp chúng ta kiểm chứng lại giá trị văn hóa của thực hành tín ngưỡng thờ Mẫu, tiếp tục sáng tạo đúc rút từ thực tiễn để nâng cao hơn nữa giá trị văn hóa đặc sắc của tín ngưỡng này phục vụ đông đảo nhu cầu văn hóa của các tầng lớp nhân dân trong xã hội.

Nghệ nhân ưu tú về tín ngưỡng thờ Mẫu, bà Nguyễn Thị Kim Loan, Trưởng ban phát triển văn hóa tín ngưỡng, Viện Phát triển Văn hóa Dân tộc, từ thực tế điều hành hoạt động bà Loan cho rằng: Với những người thực hành tín ngưỡng, không khó để nhận sự phát triển nóng với sức lan tỏa mạnh mẽ, sâu rộng trong cộng đồng. Tuy nhiên sự phát triển nóng này dẫn đến các hình thức thực hành lệch chuẩn. Đã đến lúc các thanh đồng cần có trách nhiệm trong các phát ngôn của mình. Các thanh đồng cần nhận thức vai trò, trách nhiệm trong bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa Việt Nam được lưu giữ tiềm trang trong tín ngưỡng thờ Mẫu.

Bà Nguyễn Thị Thuấn, thủ nhang đồng thầy Nghè Vua Linh Từ tại xã Tân Khánh, huyện Phú Bình, tỉnh Thái Nguyên, cho rằng: Sự phát triển nở rộ về thực hành nghi lễ thờ Mẫu Tam phủ ở nhiều nơi, bên cạnh những yếu tố tích cực, thì một số hoạt động đã có biến tướng. Đó là loạn thanh đồng, thay đổi trang phục hầu đồng, sáng tác văn hầu một cách thái quá, xuất hiện một số người giàu có, có nhu cầu thể hiện, coi hầu đồng là một thứ ăn chơi, khoe của. Nhiều tân đồng bắc ghế hầu thánh với nhiều giá hầu biến thái về trang phục, trang sức, vũ đạo hay mượn bóng thánh nhập đồng để phán truyền, trục lợi, xin tiền của con nhang đệ tử đã gây nhiều bất bình cho những thanh đồng hầu thánh theo cái tâm, cái đức.

Box: Tổng kết ý kiến tại Diễn đàn, GS.TS Bùi Quang Thanh cảm ơn các ý kiến thể hiện các góc độ khác nhau của tín ngưỡng thờ Mẫu tam phủ. Các ý kiến đồng thầy, thủ nhang và nhà quản lý đã đưa ra nhận thức: Với hình thức sinh hoạt văn hóa đặc thù, sinh hoạt tín ngưỡng thời mãu đã có sự phức tạp trong sinh hoạt tín ngưỡng, đặt ra “thách thức văn hóa”. Các cơ quan quản lý nhà nước cần chủ động trong công tác quản lý, có đủ năng lực để quản lý thực tế đang diễn ra. Cơ quan quản lý xây dựng cơ chế quản lý cần thiết, bảo đảm mục tiêu bảo vệ sự toàn vẹn của di sản.  Cần khẩn trương xây dựng Quy chế thành lập các câu lạc bộ, người hát văn, tạo điều kiện thuận lợi cho quá trình quản lý nhà nước về sinh hoạt văn hóa.

Bạch Ngọc Dư